การจัดการหลังการเก็บเกี่ยว
การจัดการหลังการเก็บเกี่ยว เป็นศาสตร์ที่เกี่ยวข้องกับการทำความสะอาดผลิตผล การบรรจุ การเก็บรักษาผลิตผล และการขนส่ง ทั้งนี้จะขอเพียงแนะนำเอกสารเพื่ออ่านเพิ่มเติม เกี่ยวกับการจัดการหลังการเก็บเกี่ยว (ภาษาอังกฤษ) ของ L.Kitinoja and A.A.Kader, "Small-Scale Postharvest Handling Practices: A Manual for Horticultural Crops (4th Edition)"
ในที่นี้ จะขอนำเสนอข้อมูลตัวอย่างเพียงเพื่ออาจเป็นประโยชน์แก่ผู้ผลิตรายย่อย เพื่อนำไปดัดแปลงใช้ตามความเหมาะสมต่อไป
หมายเหตุ สำหรับผู้ผลิตที่ต้องการส่งออกผลิตผลไปต่างประเทศ การออกแบบลานล้างและคัดบรรจุ จะต้องมีความเคร่งครัดมากขี้น เนื่องจากในการส่งผลิตผลทางการเกษตรไปต่างประเทศ จะมีข้อกำหนดที่เคร่งครัดในเรื่องการปนเปื้อนของแมลงในผลิตผล อีกทั้งยังมีข้อกำหนดที่แตกต่างกันออกไปตามประเทศคู่ค้า ดังนั้น จึงขอแนะนำให้ปรีกษาหน่วยงานที่เกี่ยวข้องของกรมวิชาการเกษตร เช่น หน่วยงานรับรอง GAP หรือ หน่วยงานรับรอง GMP ก่อนที่จะลงมือออกแบบลานล้างและคัดบรรจุต่อไป
ตัวอย่างแบบลานล้างและคัดบรรจุ (ที่ทางไร่ใช้ ปี 2556)
การออกแบบในที่นี้ จะเน้นเรื่องเส้นทางการไหลของผลิตผลเป็นสำคัญ นั่นคือให้ผลิตผลเดินทางทางเดียวจากแปลงผักจนไปถึงห้องเก็บผลิตผล โดยได้แสดงแบบตัวอย่าง ตามแผนภาพข้างล่างนี้
ตัวเลขในแผนภาพแสดง
- 1. โต๊ะวางผลิตผลขนาดยาว สำหรับวางผลิตผลที่มาจากไร่ เพื่อตัดแต่ง --ดูแบบ--
- 2. อ่างพลาสติก สำหรับล้างน้ำแรก --ดูแบบ--
- 3. โต๊ะวางผลิตผลขนาดสั้น สำหรับพักผลิตผล --ดูแบบ--
- 4. อ่างล้างสแตนเลส สำหรับล้างน้ำที่สอง --ดูแบบ--
- 5. อ่างล้างสแตนเลส สำหรับล้างน้ำที่สาม --ดูแบบ--
- 6. โต๊ะวางผลิตผลขนาดยาว สำหรับพักผลิตผล --ดูแบบ--
- 7. เครื่องปั่นแห้ง สำหรับปั่นเพื่อสลัดน้ำออกจากผลิตผล
- 8. ห้องคัดบรรจุ สำหรับคัดบรรจุ ชั่งน้ำหนัก
- 9. ห้องเย็น สำหรับเก็บรักษาผลิตผลก่อนนำส่งหรือจำหน่ายต่อไป
โดยแบบลานล้างที่ทางไร่ใช้นั้น ได้ดัดแปลงมาจากแบบของ Leopold Center for Sustainable Agriculture: --LINK--.
หมายเหตุ น้ำที่ใช้ในการล้างผลิตผล โดยเฉพาะน้ำสุดท้าย ในกรณีที่ดีที่สุด ควรเป็นน้ำในระดับที่เป็นน้ำดื่ม ทั้งนี้ สำหรับทางไร่ที่ไม่มีน้ำประปา และมีการบำบัดน้ำเอง อาจมีการเติมคลอรีนเพื่อฆ่าเชื้อในน้ำและอาจมีประโยชน์ในการฆ่าเชื้อที่ตัวผลิตผลเอง อย่างไรก็ดี ข้อกำหนดทางเกษตรอินทรีย์ของแต่ละหน่วยงานและแต่ละประเทศ ยังมีความแตกต่างกัน ในเรื่องการอนุญาติหรือไม่อนุญาตให้ใช้คลอรีน รวมถึงปริมาณที่อนุญาติให้ใช้ จึงขอแนะนำให้ปรีกษาหน่วยงานเกษตรอินทรีย์ที่ทางผู้ผลิตต้องการขอรับรอง ก่อนวางแผนใช้คลอรีนต่อไป ในที่นี้จะขอเพียงแนะนำแหล่งความรู้อ้างอิง(ภาษาอังกฤษ) เกี่ยวกับการใช้คลอรีนเพื่อการฆ่าเชื้อดังต่อไปนี้ T.Suslow,"Postharvest Handling for Organic Crops" และ Chlorination-faq @ CDC.gov
ตัวอย่างแบบห้องเย็น
การเก็บรักษาผลผลิตหลังการเก็บเกี่ยวมีความสำคัญมาก โดยเฉพาะผักใบ เพราะจะสูญเสียความชื้นและเหี่ยวเฉาอย่างรวดเร็ว หากมิได้เก็บในอุณหภูมิและความชื้นสัมพัทธ์ที่พอเหมาะ
ดังนั้นในที่นี้ จีงขอนำเสนอหลักการเบื้องต้นในการออกแบบห้องเย็นขนาดเล็ก เพื่อเป็นแนวทางสำหรับผู้ผลิตรายย่อยต่อไป โดยสามารถอ่านข้อมูล (ภาษาอังกฤษ) ในการออกแบบเพิ่มเติมได้จาก J.F.Thompson and M.Spinoglio, "Small-Scale Cold Rooms for Perishable Commodities"
ข้อแนะนำในการออกแบบห้องเย็นขนาดเล็ก
- ควรเผื่อช่องว่างห่างจากผนังข้างประมาณ 15 ซม. และห่างจากผนังบน 30 ซม. เพื่อให้อากาศเย็นไหลเวียนได้สะดวก
- เว้นที่ไว้ให้คอยล์เย็นที่ด้านหลังห้อง
- เว้นที่สำหรับทางเดิน แนะนำให้ใช้ทางเดินขนาดอย่างน้อยประมาณ 90 ซม.
- สิ่งที่ต้องทราบก่อนการออกแบบ
- ชนิดของผักหรือผลไม้ที่ต้องการเก็บ เพื่อระบุอุณหภูมิและความชื้นสัมพัทธ์ที่ต้องการ
- ปริมาณผักพร้อมบรรจุภัณฑ์ที่ต้องการเก็บ
ตัวอย่างแบบแปลนห้องเย็นและการจัดวางชั้นวางเพื่อเก็บผักสลัดของทางไร่ ได้แสดงไว้ในแผนภาพข้างล่าง
คำอธิบายเพิ่มเติมเกี่ยวกับห้องเย็นในแบบ
- ขนาดภายนอกของห้องเย็น กว้าง 2.94 ม. ยาว 5.80 ม. สูง 2.40 ม. ประตูกว้าง 90 ซม.
- บรรจุภัณฑ์ที่ใช้เป็นลังพลาสติก มีขนาดภายนอก 39.5 ซม. x 66.5 ซม. x 21.0 ซม. ภายในบรรจุได้ 41 ลิตร บรรจุผักสลัดได้ประมาณ 4-5 กก. (ในกรณีนี้ มิได้มีถุงบรรจุผักสลัดอีกที แต่มีกระดาษห่อผักโดยรอบในตะกร้า โดย 4 กก. ผักจะไม่แน่นเกินไป)
- มีชั้นวางสองแบบ
- แบบ A สามารถบรรจุได้ 32 ลัง
- แบบ B สามารถบรรจุได้ 10 ลัง
ดังนั้น ห้องเย็นนี้สามารถเก็บลังพลาสติกได้ทั้งหมด 32×6+10×2=212 ลัง และจะเก็บผักสลัดได้ประมาณ 800-1,000 กก.
ตารางข้างล่างแสดงอุณหภูมิ และความชื้นสัมพัทธ์ ที่เหมาะสมแก่การเก็บรักษาผลิตผลบางชนิด ทั้งนี้สำหรับผลิตผลบางอย่าง ควรผ่านการบ่มก่อน เพื่อให้สามารถเก็บรักษาผลิตผลได้นานขึ้น โดยสภาพที่ใช้ในการบ่ม ได้ระบุไว้ในคอลัมน์สุดท้ายของตาราง
ตารางแสดงสภาพที่เหมาะสมแก่การเก็บผลิตผลบางชนิด†
| ชื่อผลิตผล | อุณหภูมิ (°C) |
ความชื้น สัมพัทธ์ (%) |
ระยะเวลา ที่เก็บได้ |
ผลจาก เอธิลีน** |
การบ่ม |
|---|---|---|---|---|---|
| กระท้อน | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| กระเจี๊ยบหวาน* | 7-10 | 90-95 | 1-2 สัปดาห์ | มี | |
| กระเทียม | 0 | 60-70 | 6-9 เดือน | - | |
| กล้วย | 13-14 | 90-95 | 1-4 สัปดาห์ | มี | |
| กะหล่ำดอก | 0 | 90-95 | 2-3 สัปดาห์ | - | |
| กะหล่ำปลี | 0 | 95-98 | 3-6 สัปดาห์ | มี | |
| ขนุน | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| ข้าวโพดหวาน | 0 | 95-98 | 4-7 วัน | - | |
| คื่นช่าย | 0 | 98-100 | 2-4 สัปดาห์ | มี | |
| แคนตาลูป* | 2-7 | 90-95 | 1-2 สัปดาห์ | มี | |
| แครอท | 0 | 98-100 | 4-5 เดือน | มี | |
| เงาะ | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| ต้นหอม | 0 | 95 | 3-4 สัปดาห์ | - | |
| แตงกวา* | 10-13 | 90-95 | 1-2 สัปดาห์ | มี | |
| แตงโม* | 10-13 | 90-95 | 2-3 สัปดาห์ | - | |
| บร็อคโคลี่ | 0 | 90-95 | 2-3 สัปดาห์ | มี | |
| ปวยเล้ง | 0 | 95-100 | 1-2 สัปดาห์ | มี | |
| ผักสลัด | 0 | 98-100 | 2-3 สัปดาห์ | มี | |
| ฝรั่ง | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| พริก* | 7-10 | 60-70 | 2-3 สัปดาห์ | มี | |
| พริกหยวก* | 7-13 | 90-95 | 2-3 สัปดาห์ | มี | |
| ฟักทองพื้นบ้าน* | 10-13 | 50-70 | 2-6 เดือน | - | 27°C RH***85% 7-14วัน |
| มะเขือเทศ (เริ่มสุก)* | 13-21 | 90-95 | 1-3 สัปดาห์ | มี | |
| มะเขือเทศ (สุก)* | 7-10 | 90-95 | 1 สัปดาห์ | มี | |
| มะเขือม่วง* | 10-13 | 90-95 | 1-2 สัปดาห์ | มี | |
| มะนาว | 10-13 | 85-90 | 1-6 เดือน | - | |
| มะม่วง | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| มะละกอ | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| มังคุด | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| มันฝรั่ง | 7-10 | 90-98 | 5-12 เดือน | มี | 18°C RH85% 10-14วัน |
| ลองกอง | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| ลำไย | 0-2 | 90-95 | ไม่ระบุ | - | |
| ลิ้นจี่ | 4.5 | 90-95 | ไม่ระบุ | - | |
| สับปะรด | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| ส้ม | 4.5 | 90-95 | ไม่ระบุ | - | |
| เสาวรส | 13-15 | 85-90 | ไม่ระบุ | - | |
| หน่อไม้ฝรั่ง | 0-2 | 95-100 | 2-3 สัปดาห์ | มี | |
| หัวไชเท้า | 0 | 95-100 | 1-2 สัปดาห์ | - | |
| หัวหอม | 0 | 65-70 | 6-9 เดือน | - | 35°C RH50% 3-5วัน |
| เห็ด | 0 | 95 | 12-17 วัน | - |
†ข้อมูลจาก T.Coolong, "Recommended Storage Conditions for Vegetables", J.Bachmann and R.Earles, "Postharvest Handling of Fruits and Vegetables"และ McGregor, B.M J989. Tropical Products Transport Handbook USDA Office of Transportation, Agricultural Handbook 668.
*ผลผลิตที่อาจเกิดการช้ำ หากเก็บที่อุณหภูมิที่ต่ำเกินไป
**ผลผลิตบางชนิดจะเสียเร็วขี้น หรือเสียคุณสมบัติที่ดีไป เมื่อสัมผัสก๊าซเอธิลีนในอากาศ เอธิลีนเป็นฮอร์โมนธรรมชาติที่ผลไม้หรือผักบางชนิดสร้างขี้นเมื่อสุก ตัวอย่างของพืชผลที่ก่อสารเอธิลีนได้แก่ กล้วย แคนตาลูป ฝรั่ง มะม่วง มะละกอ มังคุด มะเขือเทศ เสาวรส เป็นต้น
***RH: Relative Humidity (ความชื้นสัมพัทธ์)